چاپ مرکزی

دربار‌ه شروع چاپسنگی در ایرانیان چاپ تراکت روایات متعددی وجود دارد، اما روایت قوی‌تر این است که چاپسنگی را برای نخستین چاپ تراکت بار میرزا صالح شیرازی در تبریز راه‌اندازی کرد. میرزا صالح که از سوی دولت چاپ تراکت ایران برای فراگیری هنرهای جدید به اروپا رفته بود، در بازگشت چاپ تراکت یک دستگاه چاپسنگی با خود به تبریز آورد که آن را در سال ۱۲۲۵ هجری قمری راه انداخت. چاپخانه سنگی در مدت کوتاهی در تهران، اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران تاسیس شد و چاپ تراکت بیش از ۵۰ سال تنها روش چاپدر ایران بود و تا اواخر دور‌ه قاجار، هر چه در ایران چاپ می‌شد، به روش چاپ سنگی بود. البته هشت سال قبل از ورود چاپ سنگی به ایران چاپ سربی چاپ تراکت راه‌اندازی شده بود، ولی به علت هزینه و زحمت زیاد آن، پس چاپ تراکت از ورود چاپسنگی، کنار گذاشته شد ولی بعدها در اواخر دور‌ه چاپ تراکت قاجار دوباره استفاده از حروف سربی رایج گردید.

مقدار زيادي از اين جاذبه‌هاي بصري صفحه‌آرايي كتابهاي خطي را همراه دارند و اصولاً فضاي تصويري آنها داراي همان ويژگي صفحه‌آرايي شكل گرفته چاپ تراکت و تكامل يافته تا قرن دهم هجري قمري است كه با امكانات فني چاپسنگي و بعضي تأثيرات بصري غربي عجين شده است. آرايش صفحات در مطبوعات ايران از آغاز تا طي دوراني طولاني به صورت متقارن بوده است كه اين تقارن را در زمينه‌هاي ديگر زندگي روزمرة آن روزگار مانند : معماري، تزئين داخل بنا و صنايع دستي نيز مي‌بينيم كه با هنرهاي غيرتصويري مانند کارت ویزیت ادبيات و موسيقي آن دوره نيز هماهنگ بوده است. شعر كلاسيك نوعي تقارن دارد و موسيقي سنتي با تقارن، تقابل و تضادي ندارد و همان احساس امنيت و آرامش را القا مي‌كند.

بتدريج در تمامي اجزا و همچنين ساختار كلي به نوعي وحدت بصري و منطقي يگانه رسيد. تطبيق متقارن عناصر، تقسيم مناسب سطوح، تنظيم چاپ تراکت هندسة نقوش، تلفيق موزون خطها، تركيب متعادل رنگها همه دستاوردهايي هستند كه وحدت مضموني و بصري را در نسخه‌هاي خطي ايراني تأمين مي‌كنند. در كتاب‌آرايي ايراني، پيوندي دروني بين اجزا مختلف كتاب، از جلد گرفته تا سرلوحه و صفحات متن و بويژه تصوير به وجود مي‌آيد كه حاصل پيروي هنرمندان و صنعتگران از يك الگوي فرهنگي يگانه است و هدف نهايي و مشترك استادان خطاط و نقاش و مذهّب و صحاف، رسيدن به آن زيبايي متعالي است كه هم چشم را کارت ویزیت بنوازد، هم دل را روشن كند. جلوه‌هاي كامل چنين هنري را در نفيس‌ترين نسخه‌هاي سده‌هاي نهم و دهم هجري قمري از جمله در شاهنامة بايسنغري، شاهنامه و خمسة طهماسبي مي‌توان رؤيت نمود.